Copyright © 2001 Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo - Wschodnich.
Oddział w Krakowie.
Wszystkie prawa zastrzeżone.


Adam Skarbiński

KOLEBKA POLSKIEGO SZYBOWNICTWA



Od Redakcji

Pisaliśmy już o humanistach, o pisarzach i artystach, o osobach duchownych i profesorach. Było o żołnierzach, lekarzach i cukiernikach. I nic dotąd o inżynierach.

A przecież jednym z więzów, łączących Kraków ze Lwowem i Lwów z Krakowem, to technika, inżynierowie, Politechnika. Dziś więc tę lukę jako-tako pragniemy wypełnić.

O Politechnice Lwowskiej ostatnio dużo pisano. Nie przypadkiem, bo przed trzema laty obchodziliśmy 150-lecie jej założenia (1844). Wydano kilka grubych tomów i mnóstwo pomniejszych opracowań o stu latach polskich dziejów tej zasłużonej uczelni. Nie będziemy więc tego powtarzać i wcale nie chcemy się ograniczać do samej Politechniki. Proponujemy poprostu kilka artykułów o sprawach technicznych, o inżynierach, a dla rozweselania parę anegdot.

Ale niedawno przeżyliśmy czas Wielkiej Nocy. Składając przeto Czytelnikom i Przyjaciołom z tej okazji spóźnione (lecz zawsze serdeczne) życzenia wielu łask Zmartwychwstałego, zamieszczamy oryginalny wiersz (wiązaną prozę?) o łyczakowskiej Rezurekcji, napisany przez krakowską lwowiankę-inżyniera (co tymbardziej pasuje do niniejszego numeru). Daj Boże zdrowia!


Budowa szybowców polskich została zapoczątkowana we Lwowie dzięki młodym entuzjastom ze Związku Awiatycznego Studentów Politechniki Lwowskiej. Tam powstały pierwsze konstrukcje, a w okolicach Lwowa (Łysa Góra k. Złoczowa i Bezmiechowa k. Sanoka) dokonano pierwszych lotów na polskich szybowcach. Tam też wyszkolono własną kadrę konstruktorów i pilotów szybowcowych, a dzięki nim podjęto we Lwowie również pierwsze polskie konstrukcje samolotów. Obszerny artykuł na ten temat opublikował inż. Adam Skarbiński w "Semper Fidelis" nr 1/1993, zaś niniejszy artykuł stanowi jego dalszy ciąg.

Produkcja polskich szybowców była w międzywojennym XX-leciu rozwijana w kilku ośrodkach, ale przede wszystkim w Bielsku-Białej. Nasze szybowce zdobywały wiele nagród na międzynarodowych zawodach. Szybownictwo polskie zajęło, obok niemieckiego, czołowe miejsce w Europie.

Dobra tradycja zaowocowała po II wojnie. Dziś - jak donoszą media - polskie szybowce Smyk są światowym przebojem. Chcą je produkować na polskiej licencji dwie firmy amerykańskie: jedna w USA, druga w Chinach. Szybowiec Fox, wykonany w Bielsku-Białej zrobił furorę na mistrzostwach Europy w akrobacji szybowcowej, i zaraz przyszły zamówienia z Włoch, Austrii, Niemiec i Japonii. Przypatrzmy się początkom.

+ + +

Artykuł ten poświęcam pamięci inż.Józefa Niespała, konstruktora, lwowianina.

START

W 1924 roku powstał w wyniku porozumienia z Zarządem Związku Awiatycznego Studentów Politechniki Lwowskiej (ZASPL) projekt szybowca CW-I, opracowany przez studenta tej Politechniki, Wacława Czerwińskiego(1). Budowa rozpoczęła się w Krakowie, w 2.Pułku Lotniczym, gdzie Czerwiński był na praktyce wakacyjnej. W 1925 r. kadłub i usterzenie przewieziono do Lwowa. Dzięki prof. Wł.Rubczyńskiemu uzyskano pomieszczenie w warsztatach remizy tramwajowej przy ul.Wuleckiej, i tam odbyła się dalsza budowa szybowca. W 1927 r. pokazano go na wystawie sprzętu sportowego w pawilonie LOPP. W jesieni 1927 na Skniłowie(2) przeprowadzono próbę wytrzymałości płata (dwa skrzydła szybowca tworzą płat ) do 5-krotnego przeciążenia, mierząc zarazem odkształcenia. Kpt.pil. Jan Łukasiewicz(3) wykonał na nim kilka szurów ( szur jest to ślizg po ziemi, bez oderwania się w powietrze). 13 marca 1928 r. w Skniłowie Szczepan Grzeszczyk (uznany potem za ojca polskiego szybownictwa, inżynier) oblatał szybowiec, ciągniony za samochodem.Odbywało się to w taki sposób, że szybowiec, ciągniony na linie, unosił się na kilkanaście metrów w górę, a potem pilot zwalniał hak startowy i lina odpadała.

W 1929 roku, w warsztacie stolarskim Szczupłakiewicza przy ul. Szpitalnej 52 we Lwowie zbudowano nowe konstrukcje inż. W. Czerwińskiego: kabinkowy CW-II i szkolny CW-III. W rejestrze państwowym otrzymały one Nr 1 i 2. Wspomniany warsztat przekształcono na Warsztaty Szybowcowe ZASPL.

W 1930 r. powstał pierwszy polski szybowiec dwumiejscowy wyczynowy CW-IV, a w rok później szkolny CWJ, konstrukcji inżynierów W. Czerwińskiego i Władysława Jaworskiego.

NA SZERSZYCH WODACH

W 1931 r. Warsztaty Szybowcowe ZASPL przeniosły się na ul. Na Błonie 20 (późniejsza ul. Pierackiego), a w 1933 przemieniły się one w spółkę o tej samej nazwie. Sponsorem był hr. Kajetan Czarkowski-Golejewski. Spółkę utworzyli inżynierowie: Tadeusz Załęski jako dyrektor, W. Czerwiński, Wl. Jaworski i inni. W jesieni 1935 r. kierownikiem technicznym został Marian Gracz(4). Pod koniec roku 1935 Czerwiński przeniósł się do Wojskowych Warsztatów Szybowcowych (WWS) w Krakowie. Do warsztatów ZASPL doszedł Władysław Wilkoszewski jako ekonomista.

Warto tu dodać, że Czarkowski-Golejewski (właściciel majątku w tarnopolskiem) był entuzjastą lotnictwa, a sponsorowanie traktował jako hobby. W 1931 r. podjął lot dookoła świata, zakończony niestety wypadkiem pod Bangkokiem w Syjamie.

W 1936 r. Warsztaty dotknął kryzys. Z dniem 1.VI.1937 przejął je Instytut Techniki Szybownictwa i Motoszybownictwa (ITSM) jako Doświadczalne Warsztaty Szybowcowe (DWS), z kierownikiem technicznym M. Graczem. Tu trzeba wyjaśnić, że w 1932 r. powstał we Lwowie Instytut Techniki Szybownictwa (ITS), przemianowany w 1936 r. na wspomniany ITSM. Szybowce stamtąd pochodzące nosiły nadal symbol "ITS".

W całym okresie istnienia warsztatów budowano, oprócz już wymienionych szybowców, dalsze typy: szkolne CWJbis Skaut, wyczynowe CW-Vbis, akrobacyjne CW-VII i szkolne CW-VIII, oraz prototypowe ITS-II, treningowe B-I kpt. inż. Michała Blaichera, do pomiarów w locie ITS-IVbis. Budowano też motoszybowiec ITS-VIII i szybowiec bardzo lekki Promyk (TS-I) konstruktorów inż. inż. Tarczyńskiego i Stępniewskiego(5). Razem wybudowano 190 szybowców, przeprowadzano też remonty.

Z końcem 1937 r. powstała spółka z o.o. Lwowskie Warsztaty Lotnicze (LWL), przy ul. Niemcewicza 37 i ul. gen. Tokarzewskiego (czyli Gródeckiej) 62, jako filia Podlaskiej Wytwórni Samolotów (PWS) w Białej Podlaskiej. Przejęły one agendy Doświadczalnych Warsztatów Szybowcowych ITSM. Pierwszym kierownikiem został inż. Tadeusz Kozakiewicz, a kierownikiem administracyjno-finansowym Wł. Wilkoszewski. Zakład posiadał biuro konstrukcyjne, biuro fabrykacyjne, warsztaty prototypowe, seryjne i remontowe. Produkowane były seryjnie szybowce konstrukcji W. Czerwińskiego WWS-1 Salamandra, szkolne WWS-2 Żaba, treningowe WWS-3 Delfin (ich prototypy opracowano w Krakowie) oraz wyczynowe PWS-101 (prototyp powstał w Białej Podlaskiej). Kierownikiem biura konstrukcyjnego został inż. Franciszek Kotowski(6). Wyjechał on razem z Józefem Niespałem(7) na półroczną praktykę do PWS w Białej Podlaskiej. Tam już pracował jako kierownik działu projektowo-konstrukcyjnego inż. W. Czerwiński, który opracowywał samolot treningowy PWS-33 Wyżeł . Inż. Kotowski w 1938 r. przeszedł do pracy naukowej na Politechnice Lwowskiej, i odtąd biuro konstrukcyjne było wspólne, pod kierunkiem Czerwińskiego.

Z końcem listopada stanowisko kierownika Lwowskich Warsztatów Lotniczych objął inż. Tadeusz Chlipalski(8) ze Śląskich Warsztatów Szybowcowych (ŚWS) w Bielsku.

NA CHWILĘ PRZED KOŃCEM

W LWL wykonano prototypy szybowców: wysokowyczynowego PWS-102 Rekin i wyczynowo-akrobacyjnego PWS-103, który miał startować na Olimpiadzie w Helsinkach w 1940 r. poza konkursem, a dalej: prototyp wysokowyczynowego B-38 M. Blaichera, oraz motoszybowców: wyczynowego ITS-8W i meteorologicznego ITS-8M (nieukończony). Rozpoczęto też budowę dwóch egzemplarzy niemieckich szybowców Meise-Olimpia (9), na których mieli startować również nasi szybownicy w czasie Olimpiady 1940 r.

Warsztaty miały być rozbudowywane, tak by mogły produkować samolot sportowy PWS-40 Junak, konstrukcji inż. Antoniego Zagórskiego. Prototyp wykonano w Białej Podlaskiej.

Niestety stało się inaczej.

+ + +

W 1940 i 1941 r. LWL zostały przemianowane na Płaniernyj Zawod nr 5 Osoawiachima i produkowały szybowce sowieckie. Podczas okupacji niemieckiej 1941-44 nie produkowano szybowców.

_____________________

Przypisy

1. Pilot, zmarł w 1988 r. w Toronto (Kanada) w wieku 87 lat.

2. Lotnisko lwowskie (po zachodniej stronie miasta).

3. Zginął w wypadku lotniczym pod Inowrocławiem w 1934 r.

4. Pilot i konstruktor szybowcowy, inżynier. Kierownik warsztatów LOPP w Jarosławiu w l. 1934-35, po wojnie konstruktor Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego w Bielsku.

5. Pilot, od 1935 r. kierownik techniczny ITS (po Smierci inż. A. Nowotnego.

6. Pilot, po wojnie konstruktor Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego w Bielsku, profesor Politechniki Krakowskiej.

7. Konstruktor ITS od 1933 r., a LWL od 1937 r. Po wojnie inżynier-konstruktor Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego w Bielsku.

8. Pilot. Po wojnie profesor Politechniki Śląskiej i Krakowskiej. Zmarł w 1997 r. w wieku 93 lat.

9. Zwycięzca konkursu olimpijskiego przed polskim Orlikiem konstrukcji inż. A. Kocjana.

Źródła:

Relacje pisemne i ustne prof. T. Chlipalskiego, inż. M. Gracza, inż. J. Niespała i inż. R. Zatwarnickiego.

Jednodniówka wydana z okazji XXV-lecia ZASPL Lwów (1909/10-1934/35). Nakładem ZASPL, drukarnia K. Doroszyńskiego, Lwów.

A. Glass: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Wyd. WKiŁ 1977.


ADAM SKARBIŃSKI, ur. 1921 w Poznaniu (lecz w lwowskiej rodzinie, jest prawnukiem prezydenta Lwowa, Michała Michalskiego). Szkoły ukończył w Poznaniu, a studia na wydziale lotniczym Szkoły Inżynierskiej im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie. Był konstruktorem i technologiem w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym w Bielsku-Białej, obecnie na emeryturze, mieszka w Bielsku. Autor podręczników z zakresu swej specjalności, a także artykułów na temat historii polskiej awiacji. Był uczestnikiem Powstania Warszawskiego.


Copyright © 2001 Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo Wschodnich.
Oddział w Krakowie.
Wszystkie prawa zastrzeżone.

Powrót

Powrót